Henryk (ur. między 1127 a 1135, zm. 1166), książę sandomierski. Syn Bolesława Krzywoustego, księcia Polski, i drugiej jego żony, Salomei, córki Henryka hr. Bergu, jeden z czternaściorga ich dzieci. Datę urodzenia H-a (podawaną przez Długosza na r. 1132, lecz nie dającą się poprzeć źródłami) przesunął Balzer na okres 1127–1131, Grodecki przenosi ją blisko r. 1135. Zarządzenie Bolesława Krzywoustego, wydane na krótko przed śmiercią w r. 1138, wyznaczyło H-owi Sandomierszczyznę z ziemią lubelską, aż po granicę Rusi, jako dzielnicę dziedziczną, poddaną zwierzchnictwu księcia seniora, najstarszego syna Krzywoustego z pierwszego małżeństwa, Władysława II. Na razie matka objęła – zdaje się, nie bez sporu z pasierbem seniorem – opiekę nad małoletnim H-iem i jego dzielnicą. Na dworze w Łęczycy, ośrodku dzielnicy wydzielonej z woli Krzywoustego Salomei w dożywocie, przebywał H. aż do śmierci matki (27 VII 1144), rzadko zaś tylko pojawiał się w innych miejscowościach, jak np. w Gnieźnie, gdzie towarzyszył braciom podczas wiecu i dokonywania nadań dla klasztoru w Trzemesznie. W narastającym konflikcie Salomei i książąt juniorów z Władysławem II nie brał H. czynnego udziału i nie odegrał żadnej roli podczas wiecu w Łęczycy w r. 1141, podobnie jak i najmłodszy z braci, Kazimierz Sprawiedliwy; nie ulega jednak wątpliwości, że trzymał z rodzonymi braćmi przeciw seniorowi. Zajęcie grodów w dzielnicach młodszych braci przez Władysława II, co stało się początkiem wojny domowej, objęło zapewne także Sandomierszczyznę, na pewno zaś zniszczył ją i spustoszył najazd sprzymierzonych z Władysławem Rusinów (1142). Nie słychać również o H-u podczas walk Władysława z braćmi o Księstwo Łęczyckie po śmierci Salomei (1144/5) ani w ostatniej fazie wojny domowej, zakończonej wygnaniem Władysława i zdobyciem Krakowa (1146); wzmianki Długosza o czynnym jakoby udziale H-a w tych walkach są domysłem. W dokumencie kardynała Humbalda, wystawionym 2 III 1146 r. w Gnieźnie, występuje H. tylko jako «brat książęcy» można więc przypuszczać, że pozostawał z kolei pod opieką Bolesława Kędzierzawego. Nowy senior powiększył dzielnicę H-a (o Wiślicę?), a wedle innej koncepcji (G. Labudy), on dopiero teraz wyznaczył H-owi dzielnicę Sandomierską. Jako jeden z książąt panujących wystąpił H. po raz pierwszy w r. 1148, obok dwóch starszych braci, zapewne osiągnąwszy już pełnoletność (14 lat), w r. n. towarzyszył Kędzierzawemu w wyprawie na Ruś do Włodzimierza i Łucka, z pomocą Izasławowi Mścisławiczowi, a pomiędzy 25 III 1152 i 24 III 1153, wraz ze starszymi braćmi, obecnością swą utwierdzał ufundowanie przez Zbiluta klasztoru cystersów w Łeknie. Jak podają roczniki, a za nimi Długosz, udał się H. w r. 1154 z orszakiem rycerzy jako krzyżowiec w pielgrzymkę do Jerozolimy, gdzie miał przebywać ok. roku. O pobycie H-a w Królestwie Jerozolimskim Baldwina III oraz o jego walkach z muzułmanami nic bliższego nie wiadomo. W czasie najazdu Fryderyka Barbarossy w r. 1157 na Polskę nie zaznaczył H. niczym szczególnym swego udziału w wojnie. Stale był związany blisko z Bolesławem Kędzierzawym, w r. 1161 współdziałał w darowiźnie dla klasztoru w Czerwińsku. Największą fundacją H-a, noszącą wyraźnie testamentarny charakter, było założenie i uposażenie placówki zakonu rycerskiego joannitów, tzw. szpitala w Zagościu nad Nidą, dokonane przed 18 X 1166 r. (a może nawet przed wyjazdem do Jerozolimy w 1154). Zapalony do idei wojen krzyżowych wziął H. udział w wyprawach Bolesława Kędzierzawego przeciw pogańskim Prusom. W r. 1166 wojska książąt polskich wciągnięte w zasadzkę poniosły klęskę; Kędzierzawy z trudem ratował się ucieczką, a H. miał zginąć na polu bitwy (18 X), choć nie jest wykluczone, że zmarł krótko po wyprawie. Dzielnicę sandomierską przekazał bezpotomny H. najmłodszemu z braci, Kazimierzowi, któremu dostała się początkowo tylko jej część, tj. ziemia wiślicka, gdy pozostałe zajęli Bolesław Kędzierzawy (ze stołecznym Sandomierzem) i Mieszko Stary.

Balzer, Genealogia Piastów, s. 5, 169–70; Dworzaczek W., Genealogia, W. 1959 tabl. 1; – Adamus J., Testament Bolesława Krzywoustego, „Spraw. Łódzk. Tow. Nauk.” T. 8: 1953 nr 7 s. 77–80; Gębarowicz M., Mogilno–Płock–Czerwińsk, Prace hist. w 30-lecie działalności prof. S. Zakrzewskiego, Lw. 1934 s. 163–4; Grodecki R., Dzieje Polski od Mieszka II do Jagiełły, Polska jej dzieje i kultura, I 96–105; tenże, Początki immunitetu w Polsce, Lw. 1930 s. 43 i n.; tenże, Studia nad dziejami gospodarczymi Polski XII w., „Kwart. Hist.” R. 29: 1915; Grodecki R., Zachorowski S., Dzieje Polski średniowiecznej, Kr. 1926 I 134, 138–57; Kantecki M., Zgon Henryka księcia sandomierskiego, „Przew. Nauk. Liter”. R. 9: 1881 s. 57–69; Kętrzyński W., Prusy a Polska przed przybyciem Krzyżaków, „Przew. Nauk. Liter.” R. 9: 1881 s. 264–7; tenże, Studia nad dokumentami XII w., Kr. 1891 (niesłusznie przypisuje H-owi zapoczątkowanie dokumentu polskiego); Labuda G., Testament Bolesława Krzywoustego, Opuscula C. Tymieniecki septuagenario dedicata, P. 1959 s. 172, 175, 179–89, 193–4; Maleczyński K., Bolesław Krzywousty, Kr. (1946) s. 200, 240, 249, 251; tenże, Zarys dyplomatyki polskiej, Wr. 1951 s. 74, 83 (uważa, że H. posiadał własnego kanclerza); Seidel V., Die deutsche Besiedlung Schlesiens im Mittelalter, „Jahrbücher f. Kultur u. Gesch. d. Slaven” T. 9: 1933 s. 199 i n.; Semkowicz A., Krytyczny rozbiór dziejów polskich J. Długosza, Kr. 1887 s. 167, 176–7, 184–5; Smolka S., Mieszko Stary i jego wiek, W. 1959; tenże, Testament Bolesława Krzywoustego, Kr. 1881; Tymieniecki K., Majętność książęca w Zagościu, Kr. 1912; Wojciechowski T., Szkice hist. jedenastego wieku, „Kwart. Hist.” R. 31: 1917 s. 351 i n.; tenże, Szkice hist. jedenastego wieku, Wyd. 2., W. 1925; Wojciechowski Z., Zagadnienie immunitetu sądowego w Polsce XII w., Księga pamiątkowa W. Abrahama, Lw. 1931 II 173, 176; – Pełny materiał dokumentowy zestawia Kozłowska-Budkowa Z., Repertorium polskich dokumentów doby piastowskiej, Z. 1., Kr. 1937 oraz Kodeks dyplomatyczny Śląska, Wyd. K. Maleczyński, Wr. 1956 I; Materiał historiograficzny podaje Balzer, Genealogia, oraz inni. Na tle dziejów H-a i legend z nim związanych, osnuł Jarosław Iwaszkiewicz powieść „Czerwone tarcze”.

Józef Mitkowski